در ۱۰ آگوست ۲۰۲۳، گزارش شد که ایالات متحده و ایران با میانجیگری عمان، قطر و سوئیس در حال مذاکره برای مبادله زندانیان در چند مرحله متوالی هستند که این مبادله طی چند هفته انجام خواهد شد.
- پنج شهروند ایرانی-آمریکایی دوتابعیتی زندانی در ایران به خارج از زندان منتقل شده‌اند و اکثر آنها اکنون در یک هتل امن اسکان داده شده‌اند. گزارش‌ها حاکی از اینست که این افراد، ظرف چند هفته به طور کامل آزاد خواهند شد و اجازه خروج از ایران را خواهند داشت. اسامی سه نفر از این افراد به صورت علنی منتشر شده است: سیامک نمازی، با سابقه طولانی‌ترین زندانی دو تابعیتی در ایران (که از سال ۲۰۱۵ در زندان است). مراد طاهباز (که از سال ۲۰۱۸ زندانی است); و عماد شرقی (که از سال ۲۰۱۸ در زندان است). بر اساس گزارش‌ها، دو زندانی دیگر نیز قرار است که مبادله شوند اما نام آنها هنوز فاش نشده است. یکی از این دو فرد ممکن است یک یک زن ایرانی-آمریکایی و امدادگر سابق سازمان ملل باشد. نام شهاب دلیلی دارنده گرین کارت (که از سال ۲۰۱۶ زندانی است) و جمشید شارمهد، تبعه آلمانی-ایرانی و مقیم ایالات متحده (که از سال ۲۰۲۰ در زندان است) در این مبادلات به چشم نمی‌خورد. خانواده‌های آنها به این مساله اعتراض کرده و خواستار این شده‌اند که این افراد نیز در مبادلات بین ایران و آمریکا مورد نظر قرار گیرند.
- تعداد انگشت شماری از اتباع ایرانی که به دلیل نقض تحریم‌ها در ایالات متحده محکوم شده به زندان افتاده‌اند، در هفته‌های آینده و پس از خروج این زندانی‌های دو تابعیتی از ایران آزاد خواهند شد. بنا بر گزارش‌ها، آنها از بازگشت به ایران استقبال خواهند کرد، هرچند مشخص نیست که آیا از این گزینه استفاده خواهند کرد یا خیر.
- در هفته‌های آینده، حدود ۶ میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه شده ایران که در بانک‌های کره جنوبی نگهداری می‌شود، به قطر منتقل و برای خریدهای بشردوستانه در دسترس ایران قرار خواهند گرفت. همانطور که رسانه امواج گزارش داده، «این پول به خارج از کره جنوبی منتقل می‌شود، در سوئیس تبدیل می‌شود و سپس در چند بخش به قطر منتقل می‌شود. فرآیند تبدیل ارز و انتقال پول قرار است چهار تا شش هفته طول بکشد. متعاقبا، تهران و واشنگتن گروه‌های مربوطه از بازداشت شدگان را آزاد خواهند کرد.»
- انتقال این وجوه از کره جنوبی به ایران قبلا آغاز شده است. رویترز در ۲۱ آگوست گزارش داده که این وجوه از کره جنوبی به سوئیس منتقل شده و در آنجا به یورو تبدیل خواهد شد. در این گزارش آمده که: «بانک ملی سوئیس قصد دارد دارایی‌های ۶ میلیارد دلاری ایران را از وون با دلار و سپس یورو در بازار ارز مبادله کند و برای پنج هفته آینده روزانه حدود ۳۰۰ میلیارد وون (۲۲۳.۸۵ میلیون دلار) را به ۴۰۰ میلیارد وون تبدیل کند.»
وجوه ۶ میلیارد دلاری از کجاست و چرا در اختیار کره جنوبی بوده است؟
- پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای ایران در سال ۲۰۱۸، دولت ترامپ معافیت‌های کوتاه مدتی را برای کره جنوبی اعطا کرد تا به خرید نفت ایران ادامه دهد و پرداخت‌های نفتی را در حساب‌های محدود شده در داخل کره جنوبی واریز کند. اینطور فرض می‌شد که ایران می‌تواند از این وجوه برای خریدهای مجاز استفاده کند و کالاهای بشردوستانه را که تحریم نیستند در داخل کره جنوبی بخرد.
- با این حال، به دلیل پیچیدگی‌های گوناگون در مبادلات مالی و همچنین نگرانی‌های کشور کره جنوبی در مورد نقض احتمالی تحریم‌های متعدد آمریکا، وجوه متعلق به ایران در حساب‌های بانکی کشور کره جنوبی تا حد زیادی دست نخورده باقی مانده است.
- این وجوه در ابتدا بالغ بر ۷ میلیارد دلار بوده، اما طبق گزارش‌ها ارزش آنها به ۶ میلیارد دلار کاهش یافته است چون وجوه در بانک‌هایی واریز شده که به آنها بهره تعلق نمی‌گیرد.
آیا واقعا از این وجوه مالی فقط برای خریدهای بشردوستانه استفاده می شود؟
چندین مقام آمریکایی و ایرانی به صراحت گفته‌اند که از این وجوه مالی فقط برای خریدهای بشردوستانه استفاده می‌شود.
- جان فاینر، معاون مشاور امنیت ملی ایالات متحده توضیح داده که این ۶ میلیارد دلار «تنها می‌تواند برای اهداف بشردوستانه استفاده شود». او اضافه کرده که «دلیلی که می‌توانیم اطمینان داشته باشیم که این اتفاق می‌افتد این است که وزارت خزانه‌داری آمریکا بر تمام وجوه موجود در این حساب نظارت دارد و ما قادر خواهیم بود هر تراکنشی را که برای آن استفاده می‌شود نظارت کنیم تا مطمئن شویم که برای اهداف مناسب استفاده می شود … ما با نظارت بسیار دقیق که از طریق وزارت خزانه‌داری انجام خواهیم داد بر روی این تراکنش‌ها کنترل خواهیم داشت و مطمئن خواهیم شد که این وجوه آن طور که در نظر گرفته شده استفاده شوند.»
- برخی در ایران در ابتدا سعی کردند در مورد اینکه ایران کنترل کامل وجوه را در اختیار ندارد، مناقشه کنند، که احتمالا نشان دهنده حساسیت‌های سیاسی برای موافقت با شرایط استفاده از پولی است که متعلق به خود ایران است، اما این مناقشات توسط مقامات جمهوری اسلامی ایران رد شده است.
- محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی تایید کرد که این وجوه «به زودی به شش بانک ایرانی در قطر منتقل می‌شود که از آن برای پرداخت‌های بانکی برای خرید کالاهای غیر تحریمی استفاده می‌شود».
آیا اقدامات دیگری برای کاهش تنش در حال انجام است؟
در چند ماه گذشته اقداماتی برای تنش زدایی از جمله مبادله زندانیان ایرانی آمریکایی و همچنین تلاش هایی در مورد برنامه هسته‌ای ایران مشاهده شده است:
- پس از انتشار اخبار مبادله زندانیان، روزنامه وال استریت ژورنال به نقل از افراد آگاه به مسائل هسته‌ای ایران گزارش داد که ایران «به طور قابل توجهی سرعت انباشت اورانیوم غنی شده با درجه تسلیحات را کاهش داده و مقداری از ذخایر خود را رقیق کرده است».
- مقامات آمریکا به طور رسمی در مورد این تحول اظهار نظر نکرده اند و به وضوح گفته اند که آنها مبادله زندانیان را انجام می دهند تا «پنج آمریکایی را که هنوز در داخل ایران هستند را مستقلا و نه به عنوان پیش شرطی برای مذاکرات دیگر آزاد کنند.»
- محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در سخنان خود ادعای کند شدن سرعت غنی‌سازی را نه تکذیب و نه تایید کرد و تاکید کرده: «غنی‌سازی هسته‌ای ما بر اساس قانون چارچوب راهبردی ادامه دارد» که این چارچوب راهبردی در سال 2020 پس از ترور دانشمند هسته‌ای محسن فخری زاده به تصویب مجلس رسیده است.
- مقامات اشاره کرده اند که مذاکرات در مورد کاهش تنش در مسیر جداگانه ای از مساله مبادله زندانیان جلو می رود، اگرچه به نظر می رسد که اگر مبادله زندانیان به نتیجه نرسد این مساله تاثیر منفی بر روی تمایل آمریکا برای پیشبرد سیاست تنش زدایی داشته باشد.
- به نظر می رسد اخبار مربوط به کند شدن غنی سازی ایران هماهنگ مطابق با درخواست های آمریکا باشد که در اوایل تابستان مطرح شده و تلاشی در جهت تنش زدایی از سوی ایران است. یک مقام ارشد آمریکایی تاکید کرد که دولت آمریکا به ایران گفته است: «ما به یک مسیر تنش‌زدایی علاقه‌مندیم… سؤال این است که آیا آنها مایلند اقداماتی را انجام دهند که نشان دهد برای تغییر مسیر فعلی آماده هستند؟ این می‌تواند فرصت‌های متفاوتی را فراهم کند و زمینه را برای یک فرآیند دیپلماتیک بالقوه ایجاد کند.»
آیا آمریکا تحریم ها را به عنوان بخشی از توافق کاهش می دهد یا لغو می کند؟
خیر، با وجود این که بسیاری درباره فواید فراوان لغو تحریم‌ها برای مردم ایران سخن گفته‌اند، آمریکا به صراحت اعلام کرده که هیچ تحریمی را در این مبادله لغو نمی‌کند، هیچ پول ضبط شده ای را به ایران ارسال نمی‌کند یا اجازه دسترسی نامحدود ایران به پول خود را نمی‌دهد. وجوه مالی ایران صرفا از کره جنوبی از طریق سوئیس به قطر منتقل می شود و در آنجا صرف خریدهای بشردوستانه غیر تحریمی نظیر غذا و دارو می شود. لازم به ذکر است که این تراکنش‌ها تحت تحریم های فعلی آمریکا هم شامل استثنا یا معافیت می‌شوند.
آیا ترامپ اقدام مشابهی در این رابطه انجام داد؟
بله، دولت ترامپ چندین تصمیم گرفت که با قوانین ایالات متحده که خرید کالاهای بشردوستانه مانند غذا و دارو را از تحریم ها مستثنی می کند هماهنگ بود. در زمان تشدید تحریم‌های «فشار حداکثری» توسط ترامپ، دولت آمریکا کانال‌های مالی جدیدی را راه اندازی کرد که هدف آن امکان استفاده از سرمایه‌های ایران در خارج از کشور برای خریدهای بشردوستانه است.
- این اقدامات شامل ایجاد «قرارداد تجارت بشردوستانه سوئیس» با هدف تسهیل مبادلات برای ایران برای استفاده از وجوه مسدود شده خود برای خرید داروهای تخصصی برای درمان سرطان، تالاسمی و پیوند اعضا است که از تحریم‌ها مستثنی هستند.
- قابل ذکر است که این کانال مالی مدت کوتاهی پس از مبادله نفر به نفر زندانیان بین آمریکا و ایران ایجاد شد و کسانی که در این پروسه دخیل بودند توضیح دادند که مبادله اولیه “برای بخشی از مجموعه ای از آزادی ها و اقدامات بشردوستانه در طول زمان طراحی شده بود.”
- همانطور که جان فاینر، معاون مشاور امنیت ملی ایالات متحده خاطرنشان کرده، «این فرآیندی است که در واقع در دولت ترامپ تنظیم شده بود و در آن دولت برای خرید کالاهای بشردوستانه استفاده می شد.»
چرا در ایران کمبود دارو وجود دارد؟
- تحریم‌های آمریکا از همان ابتدا تراکنشهای بشردوستانه را روی کاغذ معاف کرده است، اما این معافیت تنها روی کاغذ است. در عمل داستان تحریم‌ها متفاوت بوده است. موسسات مالی، با آگاهی از جریمه های کلان برای نقض تحریم ها، اغلب از مرز تحریم ها فراتر می روند و به کلی از هرگونه تجارت مرتبط با ایران – حتی در زمینه خرید کالاهای بشردوستانه خودداری می‌کنند. این مساله منجر به کمبود داروهای حیاتی و افزایش هزینه های غذا و مواد خوراکی شده است. حتی دولت ترامپ نیز از آسیب‌های انسانی ناشی از تحریم‌ها آگاه بود و برای همین مجوز «قرارداد تجارت بشردوستانه سوئیس» را برای تسهیل مبادلات مالی جهت خرید کالاهای بشردوستانه صادر کرد.
- حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در گفت‌وگو با روزنامه دنیای اقتصاد، بر وضعیت وخیم کمبود دارو در داخل ایران تاکید کرده است. در حالی که گزارش اخیر مجلس از کمبود 131 دارو خبر داده بود، شهریاری هشدار داده که واقعیت به مراتب بدتر است. این به معنی است که حدود 170 تا 180 نوع دارو در کشور به طور جدی کمیاب است و انتظار می رود که این تعداد همچنان رو به افزایش باشد. این کمبود دارو هم در زمینه بیماری‌های پیشرفته خونی و سرطان وجود دارد و هم داروهای اولیه مانند شربت سرفه و آنتی بیوتیک ها به شدت کمیاب شده‌اند.
- در طول دهه‌ها تحریم – به استثنای دوران کوتاهی که به مدد توافق هسته‌ای 2015 ایجاد شد- دسترسی به دارو و مواد خام برای تولید دارو در داخل ایران بسیار دشوار شده است. اجرای تحریم‌های «فشار حداکثری» دولت ترامپ پس از خروج از توافق هسته ای در سال 2018، این شرایط را بیش از پیش بدتر کرد و به نظر می رسد حداقل تا حدی عمدی بوده است.
- وقتی اقلام حیاتی مانند دارو به طور فزاینده‌ای کمیاب می‌شود، ایرانی‌های عادی مجبور می‌شوند برای دریافت داروهایی که برای زنده ماندن نیاز دارند به اقتصادهای سایه روی بیاورند. در سایه تحریم، این اقتصادهای زیرزمینی به جولانگاه بازیگران فاسد تبدیل می‌شوند و این بازیگران از شبکه‌های قاچاق که برای وارد کردن دارو استفاده می‌شود، سود می برند و ایرانیان عادی را در موقعیتی آسیب‌پذیرتر قرار می دهند.
- این امر نشان می‌دهد که تحریم‌هایی که قرار بوده دولت ایران را هدف قرار دهند، به طبقه وابسته به دولت آسیب نمی‌رساند چرا که این طبقه راه‌های جدیدی برای کسب سود از طریق اقتصاد سایه پیدا می‌کنند. اما مردم عادی ضربه مضاعفی می‌خورند: اول از تأثیر تحریم‌ها بر کل اقتصاد، و دوم از طریق شبکه‌های قاچاق غارتگر که قیمت‌ها را بالا می‌برند و دسترسی دارو و سایر کالاهای کلیدی مانند دارو را غیرممکن می‌کنند.